نگاهى به خورشيدگرفتگى سال ۱۳۸۵

مسعود عتيقى روزنامه شرق 25/11/84

خلاصه مطلب۱

-هنگامى كه ماه در گردش خود به دور زمين در وضعيتى قرار مى گيرد كه زمين و خورشيد در طرفين و ماه در وسط باشد، سايه ماه بر روى زمين مى افتد و ماه مانعى براى رسيدن نور خورشيد به زمين مى شود. اگر بخشى از ماه از جلوى خورشيد بگذرد، گرفت جزيى و اگر به طور كامل جلوى قرص خورشيد را بپوشاند كسوف كامل خواهد بود.۲

- خورشيدگرفتگى سال ۸۵ در روز نهم فروردين ماه به وقوع خواهد پيوست.در اين روز سايه تاريك ماه با نوارى به طول ۱۴۵۰۰ كيلومتر كه عرض آن بين ۱۲۶ تا ۱۸۹ كيلومتر متفاوت است، از روى سياره زمين عبور مى كند.خود را براى تماشاى گرفت كامل خورشيد در بهار سال ۱۳۸۵ آماده كنيد. خورگرفت عظيم ترين و با هيبت ترين رويداد آسمانى است. خورگرفت ها از زمان باستان تا به امروز هميشه مورد توجه بوده اند. هنگامى كه مهر تابان به يكباره تيره شده و نور خود را از زمين و زمينيان دريغ مى كند. خرافه ها و داستان هاى زيادى در مورد اين پديده شنيده ايد، از بلعيده شدن خورشيد توسط اژدها گرفته تا رهايى «كريستف كلمب» از دست قبايل وحشى، اما هر ذهن بر اساس كنجكاوى كه از خصيصه هاى ويژه انسانى است مى خواهد اين رويداد را از نزديك ببيند و به شناخت بيشترى در زمينه ماهيت و اثرات آن بپردازد.صفحه تيره ماه، چهره درخشان خورشيد را مى پوشاند و مناطقى از زمين در هنگام روز در سايه ترس آور ماه فرو مى روند. تاج با عظمت خورشيد در طول گرفت كامل شكوفا مى شود و با برگشتن روز به وضع عادى، ناپديد مى شود.گرفت هاى جزيى معمولاً طى سال هاى اخير توجه بسيارى را به خود جلب كرده اند:۱۰ خرداد ۸۲ ، ۱۱ مهر ۸۴ و... اما هنوز ذهن ما خاطره گرفت كامل ۲۰ مرداد ۱۳۷۸ را فراموش نكرده است، رويدادى كه به تحولى شگرف در عمومى سازى نجوم آماتورى در ايران و توجه مسئولين فرهنگى كشور به اين مقوله جذاب انجاميد. لازم به ذكر است كه تا سال ۱۴۱۳ خورشيدى (۲۹سال ديگر) كسوف كامل ديگرى در ايران رخ نخواهد داد. اما بخت با شيفتگان اين حادثه نجومى همراه است كه مى توانند در كمترين فاصله از كشورمان يك گرفت كامل را آن هم به مدت نزديك به ۴ دقيقه تجربه كنند.

• آشنايى با خورشيدگرفتگى هنگامى كه ماه در گردش خود به دور زمين در وضعيتى قرار مى گيرد كه زمين و خورشيد در طرفين و ماه در وسط باشد، سايه ماه بر روى زمين مى افتد و ماه مانعى براى رسيدن نور خورشيد به زمين مى شود. اگر بخشى از ماه از جلوى خورشيد بگذرد، گرفت جزيى و اگر به طور كامل جلوى قرص خورشيد را بپوشاند كسوف كامل خواهد بود.البته اگر ماه از زمين دور باشد (در اوج زمينى) هنگام گرفت كلى نمى تواند قرص خورشيد را كامل بپوشاند، بنابراين گرفت حلقوى را مشاهده مى كنيم. طبيعى است كه هر ماهه در گردش ماه به دور زمين، ماه بين زمين و خورشيد قرار مى گيرد اما به علت انحراف ۵ درجه اى مدار ماه نسبت به مدار زمين، در هر ماه شاهد يك گرفت نيستيم.هر دوره از گرفت كامل شامل ۴ تماس است كه تماس اول با آغاز گرفت جزيى همراه است (لبه شرقى ماه با لبه غربى خورشيد مماس مى شود). تماس دوم بعد از ناپديد شدن آخرين دانه بيلى در شرق خورشيد روى مى دهد. دانه بيلى به نگين حلقه الماس نيز شهرت دارد. در حقيقت اين دانه ها در اثر عبور نور خورشيد از بين دره هاى ماه به چشم مى رسد كه فردى به نام «فرانسيس بيلى» اين پديده را توضيح داد. در اين لحظه گرفت كامل آغاز مى شود و تماس سوم قبل از پديدار شدن اولين دانه بيلى از سمت غرب خورشيد است كه خبر از پايان گرفت كامل مى دهد. گرفت جزيى مرحله دوم نيز با تماس چهارم (مماس شدن لبه غربى مهتاب با لبه شرقى مهر تابان) پايان مى يابد.عكسبردارى و فيلمبردارى از كسوف بر روى سه پايه و با تكنيك هاى خاص بدون از دست دادن فرصت ها، ثبت گزارش و كارهاى مطالعاتى مختلف ازجمله فعاليت هايى است كه در يك خورشيدگرفتگى انجام مى شود. لغت خاصى تحت عنوان «ساروس» كه يك اصطلاح بابلى است براى خسوف و كسوف وجود دارد كه بيانگر فاصله بين دو گرفت متوالى است. «ساروس» كه يك اصطلاح بابلى است، مقدار آن برابر ۱۸ سال و ۱۱ روز و ۷ ساعت و ۴۹ دقيقه است.

• حفاظت از چشم

چشمان آماتورهاى عاشق آسمان بهترين ابزار رصدى آنها هستند كه بايد مراقبت هاى ويژه از آن صورت پذيرد. استفاده از عينك هاى آفتابى مناسب هنگام تردد زير نور خورشيد (نه هنگام رصد خورشيد)، دور نگاه داشتن چشم از گرد و غبار، آلودگى، گازها و مواد شيميايى، عدم ورود نورهاى شديد به چشم و... از جمله اين حفاظت هاست. به رغم آنكه مهر تابان نقش مادر منظومه خورشيدى را دارا است اما مى تواند براى چشمان رصدگر بسيار خطرناك باشد. در هنگام رصد خورشيد با چشم غيرمسلح (بدون تلسكوپ و ابزار رصدى) حتماً بايد از عينك هاى مخصوص خورشيدگرفتگى استفاده كرد. تلسكوپ، دوربين دوچشمى يا هر ابزار رصدى ديگرى كه با آن كار مى كنيد نيز حتماً بايد به فيلتر مايلار مخصوص رصد خورشيد مجهز باشد (اين فيلترها بايد استاندارد جهانى را داشته باشد). براى مجهز كردن تلسكوپ و دوربين هاى عكسبردارى و فيلمبردارى خود از هم اكنون با انجمن محل فعاليت تان تماس بگيريد تا فيلترهاى استاندارد مايلار در اختيارتان قرار گيرد. دقت كنيد كه حتماً كمى قبل از كامل شدن گرفت، براى مشاهده مطلوب دانه هاى بيلى، حلقه الماس و آغاز گرفت كامل، مى بايست عينك هاى مخصوص رصد را از چشم برداشت و فيلتر روى دوربين هاى عكاسى، فيلمبردارى و تلسكوپ ها نيز بايد برداشته شود. لحظات كوتاهى قبل از تماس سوم و پايان گرفت كامل هم مجدداً بايد از عينك مخصوص و فيلتر استفاده كرد.•

مهر تاريك ۹ فروردين ۱۳۸۵هردوره ازگرفت تحت عنوان «ساروس» شناخته مى شود. اكنون با اين كسوف بيشتر آشنا شويم. «ساروس» شماره ۱۳۹ در روز ۲۹ مارس ۲۰۰۶ ميلادى برابر با ۹ فروردين ۱۳۸۵ نوار باريكى از سايه را بر روى زمين مى گذراند. اين گرفت بيست و نهمين گرفت از ۷۱ كسوف مربوط به «ساروس» شماره ۱۳۹ است. بد نيست بدانيد اولين سرى از گرفت «ساروس» ۱۳۹ در تاريخ ۱۷ مه ۱۵۰۱ ميلادى (جمعه ۲۶ ارديبهشت ۸۸۰ خورشيدى) رخ داده وآخرين آن ۲ ژوئن ۲۷۶۳ ميلادى (يكشنبه ۱۲ خرداد ۲۱۴۲ خورشيدى) روى خواهد داد. طولانى ترين گرفت كامل اين «ساروس» در ۱۶ جولاى ۲۱۸۶ ميلادى (شنبه ۲۴ تيرماه ۱۵۶۵ خورشيدى) با مدت زمان گرفت كامل ۷ دقيقه و ۲۹ ثانيه است. گرفت فروردين ۸۵ در نقاط منتهى اليهى شمال غربى ايران نزديك به ۹۰ درصد، در تهران ۷۰ درصد در شهرهايى همچون اصفهان و مشهد ۶۰ درصد (به صورت جزيى در سراسر خاك پهناور ايران) ديده خواهد شد. در بهار سال قبل، كسوف كامل بر روى اقيانوس آرام قابل رويت بود. به دليل دورى مكان واقعه، تنها ۱۵۰۰ نفر شانس آن را يافتند تا با سه كشتى در يك سفر دريايى به ملاقات اين منظره گذرا بروند. گرفت كامل سال قبل ۳۰ ثانيه دوام داشت، به همين دليل جويندگان سايه در اقصى نقاط جهان منتظرند در وعده گاهى ديگر ماه، خورشيد و زمين به ديدار هم بيايند.

• مسير گرفت كامل در روز چهارشنبه ۹ فروردين ،۱۳۸۵ سايه تاريك ماه با نوارى به طول ۱۴۵۰۰ كيلومتر كه عرض آن بين ۱۲۶ تا ۱۸۹ كيلومتر متفاوت است، از روى سياره زمين عبور مى كند. هر چند اين نوار باريك فقط ۴/۰ از كل سطح زمين را احاطه مى كند، اقبال مشاهده اين سايه كامل بيش از ۴ دقيقه به وجود مى آيد. سايه سفر خود را از هنگام طلوع خورشيد در شرق برزيل در ساعت ۳۶/۸ با گرفت كامل يك دقيقه و ۵۳ ثانيه اى در خط مركزى گرفت، شروع مى كند. سايه در حركت به سمت شرق، برزيل را ترك و مسير خود را بر روى آب هاى آزاد اقيانوس اطلس ادامه مى دهد. سايه ماه بعد از عبور از استوا، نهايتاً به آفريقا و در ساعت ۰۸/۹ به ساحل غنا مى رسد. در اين منطقه گرفت كامل، ۵/۳ دقيقه خواهد بود و خورشيد ۴۴ درجه بالاى افق شرقى قرار دارد. ۷/۱ ميليون نفر ساكنان آكرا پايتخت غنا، در۵۰ كيلومترى جنوب خط مركزى گرفت، ۲ دقيقه و ۵۸ ثانيه گرفت كامل را تجربه مى كنند.بعد از عبور سايه از نيجريه، در ساعت ۳۷/۹ سايه به نيجر مى رسد. طول كسوف كامل در خط مركزى گرفت در آنجا ۳ دقيقه و ۵۴ ثانيه و ارتفاع خورشيد ۶۰ درجه خواهد بود. در ساعت هاى بعد مسير سايه به دورترين و متروك ترين بيابان هاى سطح زمين مى رسد. بيشترين گرفت كامل در جنوب ليبى در ساعت ۱۸/۱۱/۱۰ روى مى دهد كه محور سايه ماه كمترين فاصله را با مركز زمين دارد و ۴ دقيقه و ۷ ثانيه طول مى كشد. ارتفاع خورشيد ۶۷ درجه و پهناى نوار گرفت ۱۸۴ كيلومتر است. در ادامه سايه به شمال شرق كشيده شده و در ساعت ۴۰/۱۰ به ساحل مديترانه خواهد رسيد. اكثر شمال غرب مصر با سايه كسوف پوشيده خواهد شد. رصدگران در خط مركزى اين منطقه سه دقيقه و ۵۸ ثانيه گرفت كامل را شاهد هستند. سايه پس از عبور از بين جزيره كرت و قبرس، در ساعت ۵۴/۱۰ به جنوب تركيه مى رسد. در ۵۰ كيلومترى شمال غربى خط مركزى گرفت، شهر ساحلى آنتاليا با حدود ۴/۳ ميليون نفر جمعيت، بهترين منطقه براى رصد كسوف كامل به مدت ۳ دقيقه و ۱۱ ثانيه است. كسانى كه به خط مركزى گرفت سفر مى كنند حدود ۳۵ ثانيه گرفت كامل طولانى ترى را رصد خواهند كرد. سايه ماه از كوه هاى مركزى تركيه عبور كرده و مسير كسوف كامل ۲۰ مرداد ۷۸ را قطع مى كند. ۲۵۰ هزار نفر از مردم ساكن سيواس شانس آن را دارند كه دو كسوف كامل را با كمتر از ۷ سال فاصله (در سال هاى ۷۸ و ۸۵ خورشيدى) در خانه هايشان مشاهده كنند.

بعد از عبور سايه از تركيه، كسوف در ساعت ۱۰/۱۱ به درياى سياه مى رسد. از گرجستان و كوه هاى كاو كاسوس گذشته و سايه به روسيه خواهد رسيد. سايه در شمال درياى خزر غوطه ور شده و سپس به قزاقستان مى رود. درساعت ۳۰/۱۱ و هنگام عصر ارتفاع خورشيد به ۳۲ درجه و طول گرفت كامل تا ۲ دقيقه و۵۷ ثانيه در اين منطقه كاهش مى يابد. اين عبور در مركز آسيا سريعاً شتاب مى گيرد و از شمال قزاقستان گذشته و قبل از ترك زمين در هنگام غروب خورشيد در ساعت ۴۸/۱۱ مرز شمالى مغولستان را طى مى كند.• پيش بينى وضع هوااز اوايل فروردين تا ارديبهشت فصل فعال آب و هوايى در طول مسير كسوف است. در منطقه زير استوايى فصل اوج باران است و دماى زمستانى اجازه حضور هواى تابستانى را به طور كامل نمى دهد. در غرب آفريقا فصل بارانى تابستانى از سواحل توگو، بنين، غنا و نيجريه به سوى مرزهاى شمالى در حركت است. باران عصرگاهى و رعد و برق در هر روز اين موقع از سال متداول است. به دليل اينكه كسوف در اين ناحيه هنگام صبح رخ مى دهد، پوشش ابر عصرگاهى معمول آن منطقه و سرماى ناشى از آن عاملى براى پراكندگى كمتر ابرها خواهد بود. وقتى كه سايه به شمال نيجريه و به ناحيه فراتر از فصل نزول باران مى رسد، درخشش رويايى خورشيد به بيش از ۷۰درصد حداكثر ممكن در كادونا در نيجريه و زيندر در نيجر بالا مى رود، مضافاً اينكه در شمال و اعماق كشور صحرا در بيلما مقدار پوشش نور خورشيد در فروردين به ۷۷ درصد مى رسد.خشك ترين منطقه در جنوب كشور صحرا كاملاً بدون مشكلات آب و هوايى نيست و غبار و ابر هر دو لحظات دلواپس كننده اى را براى رسيدن سايه به اين مناطق ايجاد مى كند. گرد و غبار مى تواند مشكلاتى در بخش هاى پايينى و بالايى جو ايجاد كند. نزديك سواحل اقيانوس آرام، غبار در بخش هاى بالايى جو شدت مى گيرد و يك افق رنگى را در آسمان به وجود مى آورد. در نزديك بيلما؛ منبع غبار در دسترس است و باد با سرعت۳۰ كيلومتر در ساعت مى تواند عامل توفان شن باشد. در سواحل مديترانه اى ليبى و مصر وقتى كه باد از جنوب مى وزد خشك است و اگر از سمت شمال بوزد، مرطوب مى شود. اكثر پايگاه هاى رصدى كسوف در اين مناطق ايجاد شده است: جالو در بيابان ليبى و سالوم در سواحل مصر، در سيستم هاى كم فشار با تمركز بيشتر باد. اين دو منطقه و مناطق اطراف جزء بهترين پايگاه ها براى رصد كسوف هستند و با ۷۵ تا ۸۰ درصد آسمان صاف در طول روز شرايط مناسبى دارند. جالو و پايگاه هاى خط مركزى گرفت در نزديكى تبرك در يك سطح صاف و با سطحى از شن و ماسه در اين منطقه، قرن ها با باد جلا خورده است. اين سطح به آسانى به وسيله باد، آسمان را غبارآلود نمى كند و به همين دليل ديد كم و يا رسوخ ذرات مزاحم به درون دوربين ها ناشى از جريان غبار، حذف مى شود. در سالوم كه زمين به وسيله فعاليت انسانى دچار صدماتى شده است باد همچون يك مهاجم عمل مى كند و هنگامى كه باد به آستانه ۳۰ كيلومتر در ساعت مى رسد ذرات از سطح پراكنده مى شوند. وضعيت اقليمى سالوم به گونه اى است كه وزش غبار بيشتر از يك روز تا پنج روز درماه فروردين با ديد بسيار كم، گزارش شده است. طبق تجربيات، ديد در وضعيت گرد و خاك به كمتر از سه كيلومتر قبل از ناپديد شدن نور خورشيد و به ۳۰۰ متر هنگامى كه ديدن خورشيد مشكل شود، مى رسد.همانطور كه سايه ماه از شمال آفريقا به تركيه و آسيا مى رسد؛ منطقه ابرى قدرتمندتر بهارى، باران و برف را به دنبال دارند. در آنتاليا وضعيت اقليمى فروردين اينگونه نشان مى دهد كه ميانگين آسمان صاف ۶۰ درصد است، در آنكارا، مركز تركيه، درصد آسمان صاف به ۵۰ درصد افت مى كند و در سيواس (ساحل درياى سياه) به ۳۷ درصد و بر روى درياى سياه و در گرجستان و روسيه وضعيت ابرناكى به ۶۵ تا ۷۰ درصد مى رسد. در اين منطقه، زمين ناهموار و مرتفع عامل بالا بردن و گسترش پوشش ابر خواهد شد. وراى درياى خزر و استپ قزاقستان ايستگاه نهايى است و گرفت خورشيد در مغولستان به هنگام غروب خورشيد به آنجا خواهد رسيد. انتظار آسمانى صاف در آنجا بيشتر و شانس هواى آفتابى هنگام ترك سايه از روى زمين۶۰ درصد است.• نگاه پايانى انتخاب پايگاه رصدى مناسب مى تواند با تركيبى از بررسى هاى فوق بين طول زمان گرفت كامل، وضعيت هوا، امكان دسترسى و مسافرت به منطقه و هزينه آن انجام مى شود. تلاش كنيد تا بررسى در منطقه و با نگاه به وضعيت آب و هوا انجام شود. تنظيم كوتاه ترين فاصله منطقه گرفت كامل با مكان اقامت (حداكثر ۲۴ ساعت)، استفاده از اطلاعات هواشناسى ماهواره اى موجود در اينترنت و بررسى آن، موقعيت كاملاً متفاوتى را ايجاد مى كند.زيبنده نيست آنچنان در تكنولوژى و عكاسى غوطه ور شويد كه فراموش كنيد گرفت كامل را با چشمانتان ببينيد. اين يك كسوف نسبتاً طولانى است پس فرصت را براى مشاهده آن از دست ندهيد. شما شانسى براى مشاهده يك كسوف كامل تا تابستان سال ۱۳۸۷ نداريد، ضمن آنكه آن خورشيدگرفتگى بر فراز منطقه شمالگان، سيبرى و بيابان گوبى در شمال چين و جنوب مغولستان رخ مى دهد و نصف زمان گرفت كامل فروردين ،۱۳۸۵ براى رويت آن فرصت داريد. به رغم آنكه بيمارى تازه شايع شده در تركيه (يكى از بهترين مناطق رصد خورشيدگرفتگى) در شرق آن است و هيچ ارتباطى با جنوب غربى اين كشور كه وعده گاه ديدار علاقه مندان با مهر تاريك است، ندارد اما مطمئناً با تدابير گسترده اى كه دولت تركيه در همكارى هاى جهانى براى رفع مشكل آنفلوآنزاى مرغى در آن كشور انديشيده است، توقع مى رود تا زمان اين كسوف تاريخى، اين بيمارى از آن منطقه ريشه كن شود. ضمن آنكه چنانچه رصدگران با پرندگان در آن كشور ارتباط نداشته باشند، همچون ساكنان شهرهاى مختلف تركيه كه در كشورشان به سر مى برند، دچار مشكل خاصى نخواهند شد.اى ميل اختصاصى كسوف نوروز ۸۵ براى پاسخگويى به سئوالات علاقه مندان به شرح ذيل است:Eclipse06@iranastronomers.orgرصد موفقى را برايتان آرزومنديم.توضيحات:زمان ها براى طى مسير سايه در سطح كره زمين به زمان جهانى (UTC) است.در تهيه بخش كوتاهى از متن حاضر از مقاله مجله Sky & Telescope استفاده شده است.اطلاعات به روز در اين زمينه را مى توانيد در پايگاه اينترنتى انجمن نجوم آماتورى ايران جست وجو كنيد: www.iranastronomers.org