آشنايي با نحوه پيدايش رشته كوه هيماليا

همشهری 9/9/84

عميد نمازي خواه

هيماليا يكي از عجيب ترين نقاط جغرافيايي كره زمين به شمار مي رود. در نگاهي كلي تر حتي مي توان گفت خود كره زمين هم جرمي عجيب در كهكشان راه شيري به شمار مي رود. گهگاه مي گوييم كه مريخ سياره عجيبي ست، چگونه ممكن است مشتري گازي باشد؟ چگونه است كه پلوتو در يك مدار بيضي شكل حركت مي كند؟ و...، اما مسئله اين است كه عجيب ماييم. اين ما هستيم كه حجم بيشتر اتمسفرمان اكسيژن و نيتروژن است، زمين است كه در آن حيات وجود دارد و... پس در اين كره عجيب، وجود مناطق عجيب چندان نامعقول نيست.در اين نوشته با نحوه پيدايش رشته كوه هيماليا و يكي از نمادهاي جاودانه آن قله كي 2- آشنا خواهيم شد. آشنايي با نحوه پيدايش رشته كوه هيماليابيش از 250 ميليون سال پيش، هند، آفريقا، استراليا و آمريكاي جنوبي همگي به هم متصل بودند كه در جغرافيا به آن قاره پانگئا مي گويند. طي چند ميليون سال بعد، اين قاره بزرگ جنوبي شروع به تكه تكه شدن كرد و به قاره هايي كه ما امروزه مي شناسيم، تقسيم شد. در همين رابطه، نظريه اي علمي ست كه مي گويد قاره جنوبگان در روزگاري كه خشكي هاي زمين متحد بوده اند، به فلات ايران چسبيده بوده و بعدها از آن جدا شده است.اين تغييرات زمين شناختي، سرآغاز پيدايش و شكل گيري بزرگترين و بلندترين رشته كوه هاي جهان يعني هيماليا به شمار مي رود. در اين بين اورست به عنوان بلندترين منطقه جغرافيايي جهان، محصول حركت هند به سمت شمال؛ يعني به طرف قاره اوراسياست. هند با سرعت 15 سانتي متر در سال در جهت شمال به سمت اقيانوسي به نام تتيس كه روي پانگئا گسترده شده بود، حركت مي كرد. بد نيست بدانيد درياي مازندران تنها بازمانده قابل ذكر همين اقيانوس عظيم باستاني ست. علاوه بر درياي مازندران، امروزه صخره هاي دريايي و آتشفشان هايي كه لبه و حدود آن اقيانوس را تعريف مي كردند، ديگر بازمانده هاي تتيس هستند.مكانيك پيدايش كوه هابراي اينكه با پيامدهاي به هم پيوستگي هند و آسيا آشنا شويم، ابتدا بايد با سطوح زمين آشنا شويم. به صورت كلي قاره ها در زمين توسط صفحات تكتونيك (صفحاتي كه باعث حركات قاره ها مي شوند) حركت داده مي شوند. در حال حاضر 7 صفحه بزرگ در زمين وجود دارند كه مسئوليت اصلي حركت دادن قاره ها را برعهده دارند، علاوه بر آنها، چندين صفحه كوچكتر هم وجود دارند كه در مقياس كوچكتر باعث جابه جايي خشكي ها مي شوند. اين احتمال وجود دارد كه در گذشته صفحات بيشتري هم همين كار را انجام مي داده اند. در حال حاضر اين صفحه ها با سرعت يك تا 20 سانتي متر قاره ها را به هم نزديك يا از هم دور مي كنند. حركت اين صفحه ها هم از گرماي بسيار زياد در عمق زمين ناشي مي شود كه نيروي اثر هم رفتي قدرت زيادي را براي آنها مهيا مي كند. هم رفتي، پروسه اي فيزيكي در مايعات و گازهاست كه طي آن بر اثر گرما، مايع يا گاز سبك تر به خاطر چگالي بيشتر يا به اصطلاح سنگين تر بودن به پايين (نزديك سطح) مي آيد و جريان گرم تر به خاطر چگالي كمتر جاي جريان سردتر را مي گيرد. اين پروسه اگر در مقياس بسيار بزرگي باشد (همانند هم رفتي درون زمين) مي تواند انرژي بسيار زيادي توليد كند.صفحات قاره ايقاره ها به تعبيري رشته عظيمي از صخره ها هستند كه روي صفحات تكتونيك قرار دارند. جغرافي دانان مي گويند قاره ها كف زمين (اشاره آنها به كفي ست كه بر بالاترين سطح مايعات قرار مي گيرد و از آنجا كه قاره ها هم در بالاترين سطح زمين قرار دارند، به كف تشبيه مي شوند) هستند كه از مواد معدني سبك كه به مركز چگال زمين نفوذ نمي كنند، تشكيل شده اند.حداقل براي 80 ميليون سال، صفحه اقيانوسي هند نزديك شدن به صفحات جنوبي آسيا كه تبت را هم شامل مي شود، ادامه داده است. جريان اقيانوسي شمال هند طي اين عمل همانند يك لنگر بسيار بزرگ عمل كرد و يكباره به درون مركز زمين سرازير شد. اين جريان پرقدرت، صفحه قاره اي هند را هم به دنبال خود به سمت شمال و تبت كشيد.به هم پيوستن صفحات جريان اقيانوسي كه به درون زمين سرازير شده بود، باعث به وجود آمدن آتشفشان هاي زيادي در جنوب تبت شد. پس از اين جريانات زمين شناختي در 25 ميليون سال پيش، ديگر حركت سريع صفحه قاره اي هند كاملا متوقف شده بود. پس آن صفحه قاره اي هند به جاي اينكه به سمت پايين كشيده شود، بر اثر جريانات عظيم آتشفشاني رو به بالا حركت كرد و باعث به وجود آمدن رشته كوه هاي عظيمي شد؛ رشته كوه هايي كه ما امروزه به نام هيماليا مي شناسيم.۱۰ ميليون سال پيش دو قاره درجهت مستقيم و عكس به هم نزديك مي شدند و قاره هند به دليل وجود ساختارهاي كوارتزي سبك در آن، ديگر نمي توانست در امتداد صفحه هند به درون زمين سرازير شود.اين زمان احتمالا موقعي ست كه زنجيره عظيم لنگري شكسته شده و صفحه هند كاملا به درون مركز زمين فرو رفته است.دانسته هاي علمي ما در مورد نحوه فعاليت قاره هند پس از اين مرحله بسيار كم است، با اين حال مي دانيم كه طي مكانيزمي كه براي ما ناشناخته است، قاره هند شروع به حركت به سمت بالا كرد و همانند اهرمي به تبت رو به بالا فشار وارد كرد. در عين حال تبت هم همانند سدي باعث حركت هيماليا رو به شمال مي شد، در نتيجه هيماليا چاره اي جز حركت رو به بالا نداشت، وگرنه بر اثر فشارهاي وارده خرد مي شد.در حال حاضر، صفحه تبت به صورت آزادانه اي زير قله ها و اكثر مناطق تبت حركت مي كند.آينده تبتدر 5 تا 10 ميليون سال آينده، صفحات زيرين تبت و هيماليا (صفحه هند) با همين سرعت فعلي به حركت ادامه خواهد داد، به همين خاطر تخمين اينكه اين منطقه جغرافيايي 5 تا 10 ميليون سال ديگر چگونه خواهد بود، چندان گنگ و نامفهوم نيست. در 10 ميليون سال ديگر، هند 180 كيلومتر ديگر در تبت پيشروي خواهد كرد. اين ميزان، تقريبا به اندازه پهناي نپال است. از آنجا كه حدود جغرافيايي نپال روي قله هاي صفحه هند قرار دارد، اين منطقه در 10 ميليون سال ديگر تماما از بين خواهد رفت، با اين حال رشته كوه هاي هيماليا از بين نخواهند رفت.پس از اين مدت هرچند قله هاي هيماليا از بين نخواهند رفت، اما پراكندگي آنها متفاوت خواهد بود. قلل مرتفع در شمال منطقه قرار خواهند گرفت و قلل كوچكتر در سمت جنوب متمركز خواهند شد، اما پهناي هيماليا به همين ميزان فعلي باقي خواهد ماند.كي 2كي 2 پس از اورست بلندترين قله جهان به شمار مي رود، اما در ميان كوهنوردان سخت ترين كوهي ست كه مي توان از آن صعود كرد. اين كوه را مي توان اسوه سختي و استقامت در دنيا دانست. كي۲ مابين چين و منطقه جامو و كشمير پاكستان قرار دارد. اسم آن از آنجا كي 2 انتخاب شده است كه دومين قله سلسله كوه هاي كاراكروم در غرب هيمالياست. در غرب اين قله بيشتر به نام گودوين آستن شناخته مي شود. هنري هاورشام گودوين- آستن سرباز و توپوگرافي انگليسي بود كه در سال 1861 به عنوان دومين انسان اروپايي براي نقشه برداري به منطقه هيمالياي غربي سفر كرد. پس از آنكه گودوين آستن اين قله را فتح كرد، نام او روي آن جاودانه ماند. به جز اين دو نام، كي ۲ اسامي ديگري هم همانند چوگوري، لامبا پاهار، داسپانگ و كچو دارد.ارتفاع كي ۲ به 28250 فوت (8611 متر) مي رسد و پس از اورست، دومين قله بلند جهان به شمار مي رود. حدود جغرافيايي هيماليا رشته كوهي بسيار بزرگ است كه تماما در آسيا قرار دارد. اين منطقه بلندترين محدوده جغرافيايي زمين است . براي مقايسه ارتفاع زياد هيماليا بد نيست، بدانيد قله آكونكاگوا در رشته كوه هاي آند در آمريكاي جنوبي كه بلندترين قله زمين بيرون از هيماليا به شمار مي رود، 6960 متر ارتفاع دارد. در صورتي كه در هيماليا حداقل 30 قله با ارتفاع بالاي 7620 متر قرار دارد. هيماليا در زبان سانسكريت به معناي خانه برف است. هيماليا در 5 كشور پاكستان، هند، نپال، چين و بوتان گسترده شده و سه تا از بزرگترين رودخانه هاي جهان از آن سرچشمه مي گيرند. اين رودخانه ها هندو، گنگ - بهاماپوترا و يانگ تسه هستند. تخمين زده مي شود حدود 750 ميليون نفر در اطراف حوضه هاي آبريز رودخانه هاي هيماليا زندگي كنند.