تجارتي براي نجات سياره

پورياناظميmailto:پورياناظميnazemi@jamejamonline.ir

جام جم آن لاین یکشنبه 9 مرداد ماه 1384

زمين در حال گرم شدن است. اين واقعيتي است که بر سرنوشت همه ما تاثير خواهد گذاشت و در اين مورد، همه مردم جهان به يک اندازه در خطر هستند. بررسي ها نشان مي دهد از آغاز انقلاب صنعتي تاکنون دماي ميانگين زمين به طور محسوسي افزايش يافته و اين به معني آغازي بر يک فاجعه است ؛ فاجعه اي که انسان مدرن به وجود آورده و اينک دامنگير خود او شده است.اگر روند انتشار گازهاي گلخانه اي با روند فعلي ادامه پيدا کند، بسيار زودتر از آنچه ممکن است تصور کنيد، بشر در آستانه نابودي قرار مي گيرد و همين موضوع ضرورت فعاليت سريع و پيشگيرانه را در اين خصوص دوچندان مي کند.پيمان نامه کيوتو يکي از پيشنهادهاي الزام آور جهاني است که تلاش مي کند توليد اين گازها را تا حد قابل قبولي کاهش و سياره را نجات دهد، اما براي اجرايي شدن اين پيمان مشکلات فراواني وجود دارد.در کارگاهي 2 روزه که با عنوان نقش هماهنگ کننده ملي طرحهاي مکانيسم توسعه پاک ، به همت سازمان محيطزيست ايران ، وزارت امور خارجه نروژ و شرکت ملي نفت ايران در مجتمع پرديسان برگزار شد، شرکت کنندگان تلاش کردند تا به بررسي يکي از روشهايي بپردازند که مي تواند تعهدات اعلام شده در پروتکل کيوتو را اجرايي کند.پروتکل کيوتو، يکي از واژه هاي آشنايي است که در چند سال اخير به طور گسترده اي به گوش مي رسد و در هر محفل عمومي سياسي يا اقتصادي يا فرهنگي و علمي درباره آن بحث مي شود.اين که يک پيمان زيست محيطي تا به اين حد اهميت يافته که از کشورهاي کوچک و عقب مانده گرفته تا کشورهاي توسعه يافته و سران G8 اين موضوع را در دستور کار خود قرار مي دهند، نشاندهنده اين واقعيت است که محتواي اين پيمان دربردارنده موارد ضروري است که خارج از مرزهاي جغرافيايي خاص معني پيدا مي کند.واقعيت اين است که دماي ميانگين سياره زمين طي چند دهه اخير، رشدي معادل رشد اين دماي ميانگين در قرنهاي گذشته داشته است.اين افزايش دما باعث خواهد شد در مجموعه رويدادهاي زنجيره اي متفاوتي که رخ خواهد داد، کم کم شرايط زيست در سياره ما دگرگون شود.اگر بخواهيم به طور ساده رويدادهايي را که زمين با آن دست به گريبان خواهد شد، مرور کنيم ، بايد از عرضهاي شمالي تر يا جنوبي تر آغاز کنيم.گرم شدن دماي ميانگين تنها به اندازه يک درجه کافي است تا روند ذوب شدن يخهاي قطبي سرعت بگيرد؛ بدين ترتيب در حالي که دماي ميانگين سياره افزايش مي يابد به واسطه واردشدن آبهاي سرد به اقيانوس ها، علاوه بر افزايش سطح آبهاي آزاد، دماي اين آبها کاهش مي يابد (به علت ترکيب شدن با آبهاي سرد قطبي).اين موضوع باعث مي شود نوارهاي جريانات هوايي تغيير کند و به طور مثال بازه مجاز رخ دادن طوفان هاي حاره اي (Hurricane) افزايش يابد. (بسياري ، علت فعاليت شديد طوفان هاي سال پيش مانند طوفان ايوان را همين موضوع مي دانند) با ادامه اين روند، عصري که به دليل اين فعاليت هاي جوي با سرما و يخبندان موقت همراه خواهد بود، آغاز مي شود تا عصر يخبندان موقتي شکل گيرد.پس از آن و با ادامه روند گرم شدن دماي ميانگين ، کم کم سياره شروع به داغ شدن مي کند و چهره اي متفاوت به خود خواهد گرفت. بسياري از گونه هاي جانوري و گياهي (که اتفاقا عمده آنها در راس زنجيره غذايي قرار مي گيرند) نسبت به اين تغييرات آسيب پذيرند و به اين ترتيب زنجيره غذايي دگرگون خواهد شد.نسل بسياري از موجودات حساس به اين تغييرات منقرض شده و از سوي ديگر با انقراض آنها نسل بسياري از گونه هاي ديگر که به گونه هاي طبقه اول وابسته است ، در معرض نابودي قرار مي گيرد. سرانجام زمين ما طي کمتر از چند قرن به سياره اي خشک و سوخته تبديل مي شود، آن گونه که زهره اين روزها چنين است. چرا گرم مي شويم؟ علت گرم شدن سياره ما پديده اي به نام اثر گلخانه اي است. شما با اين اثر بخوبي آشنا هستيد. در ميانه فصل سرد، اگر درون يک گلخانه شيشه اي يا نايلوني برويد متوجه اختلاف دماي قابل توجه آن با محيط بيرون خواهيد شد.علت آن است که جنس استفاده شده در سقف اين گلخانه ها باعث مي شود وقتي که امواج نور خورشيد وارد گلخانه شدند، هنگام بازتاب بخشي از اين پرتوها و بخصوص پرتوهاي مادون قرمز نتوانند از محيط فرار کنند و در محيط گلخانه به دام افتند و همين مساله دما را افزايش مي دهد.به عبارتي جنس سقف گلخانه شما در حکم يک دالان يکطرفه را براي امواج گرمايي بازي مي کند، اما زمين که سقف نايلوني ندارد.انسان مدرن از آغاز انقلاب صنعتي ، ناخواسته چنين سقفي را براي سياره خود ايجاد کرده و به واسطه فعاليت هاي صنعتي ، ميزان توليد برخي گازهاي خاص نظير دي اکسيدکربن ، متان ، اکسيد نيتروژن ، هيدرو فلوئر کربن ، پري فلئورو کربن و هگزا فلئور گوگرد افزايش يافته است.اين گازها که به گازهاي گلخانه اي موسوم هستند، اثري همانند همان سقف گلخانه را ايجاد مي کنند.در واقع اجازه خروج بازتاب هاي امواج مادون قرمز را از سطح زمين به محيط بيرون از اتمسفر نمي دهند و به دام افتادن اين پرتوهاي گرمايي باعث افزايش دماي ميانگين سياره ما مي شود. چه بايد کرد؟ نکته بسيار مهم اين است که ميزان فعلي توليد گازهاي گلخانه اي براي آينده نزديک سياره خطر دارد. متاسفانه هيچ راهي براي حل مشکل پيش آمده وجود ندارد و تنها امکان موجود، کاهش (و البته در حالت ايده آل توقف کامل) توليد اين گازها به طور مصنوعي است.اگر آهنگ انتشار اين گازها در جو زمين کاهش يابد، آنگاه طبيعت زمين اين فرصت را مي يابد تا به مرور زمان ، خود را ترميم کند و به شرايط پايدار بازگردد و در غير اين صورت فاجعه بسيار نزديک خواهد بود. اما پرسش مهم اين است که چرا با توجه به چنين خطر جهاني اي و اين راه حل مشخص ، توليد گازها متوقف نمي شود؟واقعيت اين است که تضاد بين منافع کوتاه مدت کشورهاي گوناگون و بويژه کشورهاي صنعتي که براي افزايش توليدات خود و حفظ برتري اقتصادي و صنعتي نيازمند روشهايي هستند که توليد گازهاي گلخانه اي را به همراه دارد، منافع کل سياره در زمان ما به يک چالش اساسي تبديل شده است.از يک سو منافع کشورهاي صنعتي قرار دارد و از سوي ديگر منافع سياره و ايجاد تعادل ميان اين دو مورد کار پيچيده اي است. به همين دليل مدتها طول کشيد تا کشورهاي جهان که متوجه خطر تغييرات جهاني آب وهوا شده بودند، بر سر متن مشترکي به توافق برسند که راهکاري عملي را براي جلوگيري از ادامه افزايش انتشار گازهاي گلخانه اي پيشنهاد مي کرد.اين پيمان که به نام پيمان کيوتو معروف شده است ، سال 1997 در شهر کيوتو به تصويب رسيد و ماه گذشته با امضاي اين موافقت نامه از سوي روسيه جنبه اجرايي پيدا کرد.در واقع از ميان تمام کشورهاي صنعتي که ملزم به رعايت اين پيمان هستند، تنها ايالات متحده امريکا (به عنوان يکي از بزرگترين توليدکنندگان گازهاي گلخانه اي) و استراليا به اين پيمان نپيوسته اند. پس از آن که روسيه موافقت نامه را امضا کرد و بخش عملياتي پروتکل آغاز شد و بلافاصله پس از آن بسياري از کشورهاي عضو سازمان توليدکنندگان نفت (OPEC) نيز به اين موافقت نامه پيوستند، فرآيند الحاق کشورمان (که در مذاکرات تصويبي اين پيمان نقش فعال داشت)، انجام شد و با تاييد شوراي نگهبان قانون اساسي لايحه الحاق ايران پس از کش وقوسهاي فراوان به تاييد رسيد.جالب است که کشور ما در جريان مذاکرات پيچيده تصويب پيمان کيوتو و بويژه زماني که اين مذاکرات با بن بست و مخالفت کشورهاي جنوب متوجه شده بود و در زماني که رياست گروه 77به عهده کشورمان قرار داشت ، نقش راهبردي بازي کرد، اما با وجود اين ، جزو آخرين کشورهايي بود که رسما به پيمان ملحق شد.براساس اين پيمان کشورهاي متعهد نام برده شده در اين پيمان (کشورهاي توسعه يافته) بايد تا سال (2012 سال پايان پيمان) توليد و انتشار گازهاي گلخانه اي خود را تا حد قابل قبول و مشخصي کاهش دهند. انجام چنين کاري نيازمند روشهاي پيچيده و بعضا غيرمتعارفي است.گسترش انرژي هاي جايگزين ، اصلاح الگوي مصرف و تغيير رفتارهاي شهروندي گوشه اي از اين فرآيند است. داستان معروف چند ماه اخير، اقدام مقامات ژاپني بود که نخست وزير و وزرا و مقامات ارشد و به تبع آنها کارمندان رسمي به جاي استفاده از فرم کت و شلوار و کروات ، کتهاي خود را درآوردند و کروات ها را باز کردند.بدين ترتيب دماي دستگاه هاي خنک کننده ادارات از 25درجه ، به 28 درجه افزايش يافت (کاهش کت و کروات 3درجه تفاوت دما را جبران مي کرد) و بدين ترتيب از سوزانده شدن مقادير زيادي سوخت و به تبع آن توليد گازهاي گلخانه اي جلوگيري شد.اما با مساله ضررهاي اقتصادي اين کار چه بايد کرد؟آيا همه کشورهاي صنعتي آنقدر شجاعت دارند تا مانند امريکا رسما از پذيرفتن پروتکل خودداري کنند و يا آن قدر از خود گذشته اند که رشد صنعتي خود را متوقف کنند؟ بعيد به نظر مي رسد چنين اتفاقي بيفتد و همين مساله يکي از خطرهايي بود که پيشاپيش اهداف پروتکل کيوتو را تهديد مي کرد و دقيقا به همين دليل بود که در خود پروتکل سازوکارهايي طراحي شد تا اين مساله را حل کند.يکي از 3پيشنهاد اصلي پروتکل مساله و مکانيسمي است که به نام مکانيسم توسعه پاک يا Clean Development Mechanism شناخته مي شود. بازاري به نام کربن در مکانيسم توسعه پاک (CDM)اساس بر اين قرار گرفته است که برآيند و مجموع توليد گازهاي گلخانه اي در سراسر جهان بايد تا سال 2012 تا حد خاصي که پروتکل اعلام مي کند کاهش يابد. در پروتکل گروهي از کشورهاي صنعتي که توليد بالايي از گازهاي گلخانه اي را دارند موظفند بيش از کشورهاي کمتر توسعه يافته توليد اين گازها را کاهش دهند. در حالي که نقش توليد اين گازها در اقتصاد آنها بيش از کشورهاي کمتر توسعه يافته يا در حال توسعه است.حال ، اين مکانيسم با تعريف بازاري به نام بازار بورس کربن (منظور بخش اصلي از گازهاي گلخانه اي است ) جابه جايي را بين کشورهاي صنعتي و در حال توسعه تعريف مي کند.بر اين مبنا کشورهاي صنعتي به جاي آن که مستقيما تعهد خود در کاهش گازهاي گلخانه اي را اجرا کنند، اين کار را به واسطه ساير کشورها انجام مي دهند. به عنوان مثال اگر کشور صنعتي الف و کشور غير صنعتي ب را در نظر بگيريد، براساس پروتکل کيوتو کشور الف ملزم به کاهش A درصدي توليدات گازهاي گلخانه اي خود است.اما اين کشور به جاي اين که خود اين کار را بکند، اعتبار کربن کشور ب را مي خرد. يعني براساس قراردادي متقابل و در قبال ارائه خدمات فناوري توليد گازهاي گلخانه اي کشور ب را که بر اساس پروتکل ملزم به کاهش گازهاي گلخانه اي به ميزان کمتري است تا حدي بيش از تعهد آن کشور کاهش مي دهد.به اين ترتيب کشور بيش از ميزان پيش بيني شده در پروتکل ، توليد گازهاي گلخانه اي خود را کاهش مي دهد. حال کشورهاي صنعتي اين بازار را در اختيار مي گيرند و سهم اضافي کاهش اين گازها را از کشور مي خرند.به اين ترتيب کشورهاي صنعتي به جاي آن که خود مستقيما توليد گازها را کاهش دهند، از کاهش بيش از حد تعيين شده ديگر کشورها برداشت مي کنند.در اين رابطه 2طرفه کشورهاي صنعتي به روند توليدات صنعتي خود ادامه مي دهند و کشورهاي در حال توسعه نيز برخي خدمات و سرمايه را در اختيار مي گيرند و در پايان سال 2012 ميزان کاهش گازهاي گلخانه اي زمين در حد پروتکل خواهد بود، بدون آن که صنعتي ها يا کشورهاي شمال هم از اين موضوع ضرر ببينند.پيش بيني مي شود تا چند سال آينده اين بازار کربن به يکي از اصلي ترين بازارهاي انرژي در جهان تبديل و حجم زيادي از سرمايه در قالب اين مکانيسم جابه جا شود. براي ورود به اين بازار جهاني در هر يک از کشورها ابتدا مرکز هماهنگ کننده ملي (DNA) تاسيس خواهد شد و پس از آن ورود به اين بازار انجام مي گيرد.کاهش توليد گازهاي گلخانه اي در کشورهاي در حال توسعه نيز بر مبناي انجام طرحهايي در واحدهاي گوناگون صورت مي گيرد تا به بهينه کردن تاگوهاي اين مراکز فرآيند توليد بهبود گازهاي گلخانه اي کاهش يابد.ايران در حال سپري کردن مراحل تشکيل مرکز هماهنگ کننده ملي است تا بزودي وارد اين بازار شود. بيم ها و اميدها اگرچه بسياري از مراجع زيست محيطي جهان اين مکانيسم را يکي از راهکارهاي اجرايي و مناسب براي تضمين اجراي پروتکل کيوتو مي دانند، اما برخي ناظران بين المللي نسبت به شيوه مکانيسم توسعه پاک با شک نگاه مي کنند.در واقع اين منتقدان به اصل اين مکانيسم ايرادي ندارند، بلکه معتقدند روشهاي اجرايي شدن اين مکانيسم است که مي تواند در طيفي بين يک ايده آل غايي تا يک فاجعه و تهديد براي پروتکل کيوتو جابه جا شود. اين افراد نگران آن هستند که نه تنها کاهش در کشورهاي صنعتي رخ ندهد، در کشورهاي در حال توسعه نيز به طور دقيق اجرا نشود و ما در پايان بازه اجرايي کيوتو شاهد کاهش پيش بيني شده اين گازها نباشيم.ضمن اين که برخي ديگر از مراجع نيز نگراني هايي در خصوص صدمات ، متوجه رشد کشورهاي در حال توسعه و فرآيند توسعه آنها در اثر اين کاهش بيش از اندازه دارند.به هر حال ، مهمترين ضرورت موجود، تلاش براي کاهش گازهاي گلخانه اي است و اين رويدادي است که اگر جامعه جهاني آن را رعايت نکند، همه کشورها چه شمال و چه جنوب از آن ضرر خواهند ديد. شايد براي يک بار هم که شده بشر بايد بين منافع واقعي خود و منافع موقت و غير کلي خود دست به انتخاب درستي بزند.